پاورپوینت مفاهیم و روش‌ های بودجه‌ ریزی

این پاورپوینت به بررسی مفاهیم و روش‌ های بودجه‌ ریزی می‌ پردازد. شامل توضیحات درباره بودجه‌ ریزی سنتی، افزایشی، برنامه‌ای و مبتنی بر صفر است. همچنین مراحل اجرایی، اهداف و فرآیندهای مربوط به هر روش و تحلیل شاخص‌ های قابل اندازه‌ گیری در بودجه‌ ریزی عملیاتی را بررسی می‌ کند.

مفاهیم و روش‌ های بودجه‌ ریزی

بودجه‌ ریزی، فرآیندی است که در آن سازمان‌ها، دولت‌ها و افراد، منابع مالی خود را برای دوره مشخصی برنامه‌ ریزی و تخصیص می‌دهند. این فرآیند به عنوان یک ابزار مدیریت مالی، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به اهداف خود دست یافته و منابع محدود را به بهترین شکل ممکن تخصیص دهند. تاریخچه بودجه‌ ریزی نشان می‌دهد که از روش‌های سنتی مبتنی بر ردیف‌های هزینه تا روش‌های مدرن مبتنی بر عملکرد، تحولات بسیاری در این حوزه رخ داده است.

در گذشته، روش بودجه‌ ریزی سنتی یا ردیف-اقلام روشی غالب بود. در این روش، بودجه به صورت جزئی و برای هر ردیف هزینه (مانند حقوق و دستمزد، تجهیزات، مواد مصرفی) تعیین می‌شد. این روش به دلیل سادگی و امکان کنترل دقیق هزینه‌ها، محبوبیت زیادی داشت. اما از سوی دیگر، این روش انعطاف‌پذیری کمی داشته و بر عملکرد سازمان تمرکز چندانی نمی‌کرد. با گذشت زمان و پیچیده‌تر شدن سازمان‌ها، نیاز به روش‌های بودجه‌ ریزی کارآمدتر احساس شد.

بودجه‌ ریزی افزایشی یکی دیگر از روش‌های سنتی بود که در آن بودجه سال آینده بر اساس بودجه سال جاری با اعمال تغییرات جزئی تعیین می‌شد. این روش نیز مانند روش ردیف-اقلام، به عملکرد سازمان توجه چندانی نمی‌کرد و بیشتر بر حفظ وضعیت موجود تمرکز داشت. با این حال، این روش به دلیل سادگی و سرعت اجرا، در برخی سازمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

در مقابل روش‌های سنتی، روش‌های نوینی مانند بودجه‌ ریزی برنامه‌ای و مبتنی بر صفر ظهور کردند. این روش‌ها بر اساس عملکرد و نتایج سازمان طراحی شده‌اند و به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا منابع خود را به سمت فعالیت‌هایی که بیشترین ارزش را ایجاد می‌کنند، هدایت کنند. در بودجه‌ ریزی برنامه‌ای، بودجه بر اساس برنامه‌ها و پروژه‌های سازمان تعیین می‌شود و در بودجه‌ ریزی مبتنی بر صفر، هر فعالیت باید توجیه اقتصادی داشته باشد و بودجه آن از ابتدا تعیین شود. این روش‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا انعطاف‌پذیرتر شده و به تغییرات محیطی بهتر پاسخ دهند.

روش های بودجه‌ ریزی از گذشته تا حال

بودجه‌ ریزی سنتی (ردیف – اقلام)
بودجه‌ ریزی افزایشی (تفاضلی)
بودجه‌ ریزی برنامه‌ای
نظام طرح‌ریزی، برنامه‌ریزی و بودجه‌ ریزی
بودجه‌ ریزی بر مبنای صفر (ZBB)

بودجه‌ ریزی سنتی (ردیف – اقلام)

در اوایل قرن 20 بر اساس تئوری دولت بوروکراتیک و در راستای واکنش به مسائل بی‌نظمی‌ مالی دولت بودجه‌ ریزی ردیف – اقلام توسعه یافت (world Bank 2005 p: 37 ). تا قبل از قرن 19 بودجه‌ ریزی در اغلب کشورها ضعیف بود و کنترل‌ها وفرآیندهای مرکزی کمی بر آن نظارت می‌کرد بودجه‌ ریزی ردیف – اقلام خود نتیجه اصلاحاتی بود که در آن زمان اساسا کنترل‌های مرکزی ضعیف بود. تولد بودجه‌ ریزی ردیف – اقلام در این زمان به افزایش کنترل‌های مرکزی و جلوگیری از فساد اداری کمک کرد.

به این دلیل از اوایل قرن 20 تأکید نظام بودجه‌ ریزی بر پاسخگویی در نحوه استفاده از منابع بود. کنترل‌های بودجه‌ای در این زمان محدود به حساب‌های بودجه‌ای، رعایت صرفه‌جویی و تا حدودی کارایی بود. و حسابداری نقدی به این رویکرد کمک کرد (Diamond 2002 b p: 8). در واقع صرفه‌جویی دستگاه‌های اجرایی در مخارج یک ارزش در بودجه‌ ریزی تلقی می‌شد.

در این نظام مخارج سال آینده بر حسب ردیف اقلام فهرست می‌شد. این ردیف‌ها تفصیلی بود. برنامه‌ریزی می‌شد که چقدر پول را کدام دستگاه اجرایی مجاز است صرف پرسنل کند، چقدر صرف حقوق و مزایا و یا خرید تجهیزات و غیره. تأکید روی سقف ردیف – اقلام در تخصیص بودجه بود. وزارت مالیه با طراحی رویه‌هائی جلوی مخارج زیاد را می‌گرفت. نقاط قوت این روش بودجه‌ ریزی سادگی آن، فقدان ابهام، امکان کنترل مخارج با مقایسه بودجه سال‌های قبل و تفصیلی بودن منابع بود. این رویکرد مناسب برای تقاضای بزرگ شدن اندازه دولت بود.

تا سال 1343 بودجه کل کشور به صورت سنتی تهیه می‌شد. صرفاً نام دستگاههای اجرایی و مواد هزینه به تصویب مجلس می‌رسید و پس از تصویب کلیات آن در مجلس شورای ملی هر دستگاه اجرایی بودجه تفصیلی خود را به تصویب کمیسیون بودجه مجلس می‌رساند. تا قبل از شهریور 1343وظیفه تهیه بودجه‌های جاری به عهده وزارت دارایی و بودجه‌های زیربنایی و عمرانی به عهده سازمان برنامه و بودجه بود. اما از این تاریخ به بعد همه بودجه‌های جاری و عمرانی توسط سازمان برنامه و بودجه تدوین گردید.

تا سال 1343 روش بودجه‌ ریزی کشور سنتی بود. در این روش اعتبارات در قالب مواد هزینه و فصول برای هر دستگاه اجرایی به تصویب می‌رسد. ارقام سال ما قبل آخر در ستون قطعی، ارقام اعتبارات سال جاری در ستون برآورد و ارقام پیشنهادی سال آینده در ستون پیش‌بینی منظور می‌شود. توزیع اعتبارات منحصراً بر اساس ، “دستگاه و مواد هزینه” است. توجه اصلی این روش به داده‌ها و منابع مالی است تا ستاده‌ها و نتایج کار. در این روش تاکید بر صرفه‌جویی و کنترل در مصرف اعتبارات است. اعتبارات براساس هزینه‌های قطعی سال ماقبل آخر و نیمه اول سال جاری برآورد می‌شود.

اعتبارات برآورد شده ارتباطی با حجم کار و عملیات دستگاه اجرایی، نوع برنامه‌ها و نتایج عملکردها ندارد. اعتبارات برحسب تنوع برنامه و عملیات طبقه‌بندی نمی‌شود.
در این شیوه بودجه‌ها بر مبنای عملکرد گذشته دستگاههای اجرایی تدوین می‌شود و در برآورد اعتبارات تمرکز بر ارقام و اعتبارات گذشته دستگاههای اجرایی است. روش سنتی بودجه‌ ریزی گذشته‌نگر است تا آینده‌نگر. زیرا بودجه سالهای گذشته مبنای تصویب اعتبارات قرار می‌گیرد. در این روش اعتبارات براساس عرض و طول دستگاههای اجرایی تخصیص می‌یابد.

در نتیجه مدیران دولتی برای جذب اعتبارات بیشتر به دنبال بزرگ کردن دستگاه اجرایی و انجام وظایف غیرضرور، نا مربوط و فرعی هستند و برای جذب بوجه بیشتر به دولت فشار می‌آورند.
در بودجه‌ ریزی سنتی مجلس در بررسی بودجه فقط تاکید بر کنترل مخارج دولت و رعایت چارچوب اعتبارات مصوب دارد. به طوری که هیچ هزینه‌ای از اعتبارات مصوب تجاوز نکند و هر هزینه‌ای در محل و موضوع خود به مصرف برسد. در این روش بودجه‌ ریزی، قانونگذاری بر نظارت بر اعتبارات رجحان دارد. در نتیجه نظارت بر عملکرد بودجه نادیده گرفته می‌شود.

یعنی معلوم نیست دستگاه اجرایی تا چه حدی در اجرای برنامه‌های اصلی خود موفق بوده‌است. مشخص نیست که هر هزینه‌ای برای رسیدن به کدام اهداف یا اجرای کدام برنامه به مصرف می‌رسد. معلوم نیست که اعتبارات تخصیص یافته چند درصد از برنامه‌ها را از نظر کیفی و کمی پیش برده‌است. بودجه ردیف – اقلام اطلاعاتی درباره پاسخگویی ازبخش فراهم نمی .کند

بودجه‌ ریزی افزایشی (تفاضلی)

در این روش بودجه سالهای گذشته هر دستگاه اجرایی مبنایی است که بودجه سال آینده براساس شاخصهای تعدیل نامشخص، افزایش فعالیت‌ها، پرسنل جدید و بدون توجه به محصول تولید شده دستگاه اجرایی تدوین می‌شود. بودجه افزایشی یا تفاضلی عبارتست از افزایش بودجه یک دستگاه اجرایی نسبت به سال قبل با درصدی خاص. در این روش قدرت چانه‌زنی دستگاه اجرایی اساس تصویب و تخصیص بودجه است.

در این روش اگر بودجه پیشنهادی دستگاه اجرایی با سقف تعیین شده مطابقت نداشته‌باشد درصدی از بودجه دستگاه کاهش می‌یابد و بدین ترتیب اجرای همه فعالیت‌های دستگاه با مشکل مواجه می‌شود. ضمناً امکان نظارت بر اجرای بوجه دستگاه اجرایی میسر نخواهد بود.
بودجه مبنا به نرخ تورم سال آینده بستگی دارد. اگر تورم دلیل افزایش مخارج نباشد آن‌گاه مخارج جاری هر سازمانی به عنوان بودجه مبنا در نظر گرفته می‌شود.

وقتی که هزینه کالاها و خدمات در سطح جاری به دلیل تورم یا به دلیل افزایش تعداد ذینفعان افزایش می‌یابد آن‌گاه بودجه مبنا به عنوان هزینه آینده برنامه جاری کالاها و خدمات تعریف می‌شود.یک دلیل برای مرگ بودجه‌ ریزی سنتی به رشد اقتصادی که از پایان جنگ دوم جهانی شروع و تا نیمه دهه 1970 ادامه داشت برمی‌گردد. بودجه‌ ریزی افزایشی به قول شیک (schick 1982 ) مبتنی بر انتظار فراوانی منابع به طور مستمر بود. اما از آن‌جایی که منابع اکنون کاهش یافته است از این رو اندیشه افزایش گرایی در بودجه دیگر طرفداری ندارد.

فهرست مطالب:

بودجه‌ ریزی سنتی
بودجه‌ ریزی افزایشی
بودجه‌ ریزی برنامه‌ای
نظام طرح‌ ریزی، برنامه‌ ریزی و بودجه‌ ریزی
بودجه‌ ریزی بر مبنای صفر
مراحل اجرایی ZBB
بودجه‌ ریزی عملیاتی
اهداف بودجه‌ ریزی عملیاتی
فرآیند بودجه‌ ریزی عملیاتی
سه مشخصه نظام بودجه‌ ریزی عملیاتی
مفاهیمی در بودجه ریزی عملیاتی
شاخصهای قابل اندازه‌گیری در زنجیره عملکرد
4گروه سازمان ها بر اساس بودجه ریزی عملیاتی
شاخص های عملیاتی
مفهوم و دلایل اندازه‌گیری عملکرد
و…