مقاله تاثیر سد بر کشاورزی روستایی

این مقاله به بررسی تأثیرات مثبت و منفی سدسازی بر کشاورزی روستایی در استان خوزستان می‌پردازد. مقاله به تحلیل تغییرات اقتصادی و اجتماعی ناشی از احداث سدها، از بین رفتن اکوسیستم‌های طبیعی، و چالش‌ های مربوط به مدیریت منابع آب می‌ پردازد.

مقدمه

میان کوه‌های بلند و ساکت، دریاچه‌هایی پهناور گسترده شده‌اند که صدای باد در آن‌ها همچون ناله‌ های دلخراش زنانی و مردانی به گوش می‌ رسد که روزگاری خانه و کاشانه‌ شان را از دست داده‌اند. زمانی نه‌ چندان دور، به جای این دریاچه‌های کوچک که پشت سدها ایجاد شده‌اند، روستاهایی با خانه‌های کاه‌گلی، جنگل‌های انبوه و جاده‌های خاکی وجود داشت. باغ‌هایی سر سبز که نمادی از زندگی ساده و بکر مردمی بودند که با قناعت از زمین‌های زراعی‌شان روزی می‌گرفتند و با شادی به اندک نان گندم خود راضی بودند. اما این آرامش و سرزندگی به یک باره زیر آب دفن شد و سدهایی قد علم کردند که دیگر آب نه مایه حیات، بلکه عامل ویرانی زندگی آن‌ها شد.

سدهای بسیاری که در استان خوزستان ساخته شده‌اند، خاطرات و یادگارهای زندگی خانوادگانی را زیر آب برده‌اند که تنها دلخوشی‌شان، زندگی ساده در روستای آبا و اجدادی‌شان بود. زندگی‌ای که اکنون رنگ آوارگی به خود گرفته است و بسیاری از این خانواده‌ها را به مهاجرانی تبدیل کرده که در شهرهای دور و نزدیک، ناچار به زندگی در فقر شده‌اند. با این حال، مسئولان آب و برق استان خوزستان با افتخار رتبه اول سدسازی در کشور را کسب کرده‌اند و این موفقیت را جشن می‌گیرند، بی‌آنکه به تأثیرات منفی و جبران‌ناپذیر آن بر زندگی مردم محلی توجه کنند.

وقتی به وضعیت این مردم و تغییرات عظیمی که در زندگی‌ شان به وجود آمده است، نگاه می‌کنیم، این سوال به ذهن می‌آید: آیا سد سازی، با تمام هزینه‌ها و پیامدهایش، اقدامی مثبت است یا منفی؟

طرح سوال

1- تاریخچه سدسازی در خوزستان به چندسال قبل باز می گردد ؟
2- تأثیر سدها بر کشاورزی روستاها چگونه است؟
3- تأثیر سدها بر فعالیت کشاورزی خوزستان چه بوده است؟
4- چه برنامه ریزیهای برای کشاورزان حوزه کرخه انجام شده؟
5- وقتی کشاورزی فدای سد سازی می شود چه اتفاقاتی رخ می دهد؟

نابودی در کمین کشاورزی خوزستان

کشاورزی خوزستان در معرض خطر جدی نابودی قرار دارد. در حالی که کشاورزی یکی از مهمترین فعالیت‌ها و منابع درآمد ساکنان دشت آزادگان محسوب می‌شود، ممنوعیت کشت در حوزه کرخه مشکلات معیشتی فراوانی برای کشاورزان این منطقه ایجاد کرده است. این ممنوعیت، همراه با دیگر مشکلات ناشی از خشکسالی و گرد و غبارهایی که از سال ۱۳۸۶ تاکنون استان خوزستان را تحت فشار قرار داده، موجب شده که کشاورزی در این بخش حاصلخیز از استان به شدت تهدید شود.

اگرچه مدیران استان از افزایش ظرفیت تولید محصولات کشاورزی خوزستان به بیش از ۱۳ میلیون تن به عنوان یک دستاورد و افتخار یاد می‌کنند، اما واقعیت این است که پشت این ارقام، داستان‌های تلخی از رنج و مشقت کشاورزان زحمتکش نهفته است. این مردان و زنان با دستان ترک‌خورده و چهره‌های آفتاب‌سوخته، با وجود شرایط سخت و مشکلات فراوان، همچنان به عشق به پیشه خود ادامه می‌دهند. آنها تمام تلاش خود را برای تولید و امرار معاش به کار گرفته‌اند، اما در بسیاری از موارد نه تنها از این تلاش‌ها سودی عایدشان نشده، بلکه به دلیل سیاست‌های ناکارآمد و عملکرد نامناسب مسئولان، متحمل هزینه‌ها و خسارت‌های سنگینی نیز شده‌اند.

با وجود اذعان دولتمردان به نقش پررنگ کشاورزان در تولید و اقتصاد کشور، این قشر زحمتکش همچنان مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. نیازهای اولیه آنها برای تولید به درستی تأمین نشده و حمایت‌های لازم از آنان به عمل نیامده است. این کمبودها و مشکلات، آینده کشاورزی در خوزستان را با تهدیدی جدی مواجه کرده و زندگی بسیاری از کشاورزان این منطقه را به مخاطره انداخته است.

تاریخچه کشاورزی استان خوزستان

تمدن کهن خوزستان یکی از تمدن‌های باستانی و برجسته بشری است که قدمت طولانی آن مدیون توسعه آبیاری و کشاورزی در اراضی حاصلخیز این منطقه بوده است. از دیرباز، شرایط مساعد طبیعی این سرزمین، به ویژه آب فراوان و خاک حاصلخیز، موجب شکل‌گیری تمدنی باشکوه همچون عیلام در این منطقه شده است. کشاورزی فاریاب، که با استفاده از سیستم‌های آبیاری پیشرفته در زمان خود انجام می‌شد، پایه و اساس این تمدن عظیم را تشکیل می‌داد. یکی از نشانه‌های برجسته این کشاورزی پیشرفته، کشت نیشکر در خوزستان بوده که به گفته باستان‌شناسان، نام این منطقه یعنی “خوزستان” به معنای “سرزمین شکر” ریشه در همین تاریخ کهن دارد.

در میان مناطق مختلف خوزستان، دشت شمال این استان به دلیل وجود دو رودخانه بزرگ و پرآب کرخه و دز، ویژگی‌های ممتازی دارد. این دو رودخانه، به همراه اراضی هموار و خاک با کیفیت، از هفت هزار سال پیش زمینه‌ای مناسب برای کشت محصولات متنوع زراعی فراهم کرده‌اند. شهر باستانی جندی‌شاپور که از مراکز مهم صنعتی دوران ساسانی بوده است، به دلیل رونق صنایع حریربافی و پارچه‌بافی، کشت گیاهان صنعتی مانند پنبه نیز در آن رواج داشته است. در دوره‌های پس از اسلام نیز، کشت محصولاتی همچون برنج، پنبه، زیتون، خرما و به ویژه نیشکر، از سوی مورخان و نویسندگان آن دوران مورد تأکید قرار گرفته است.

آثار شبکه‌های آبیاری قدیمی و تأسیسات مرتبط با استفاده از آب در جای جای خوزستان باقی مانده‌اند که نشان از تمدن پیشرفته این منطقه دارد. از جمله این آثار می‌توان به تأسیسات تصفیه آب در چغازنبیل از زمان عیلامیان، پل باستانی دزفول از دوره ساسانی، و بقایای آسیاب‌های آبی از زمان صفویه و قاجاریه اشاره کرد. این میراث‌های تاریخی توجه بسیاری از باستان‌شناسان و گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده‌اند و نمایانگر تسلط سازندگان آن‌ها بر اصول علم هیدرولیک و کاربرد آن در حل مسائل مهندسی هستند.

یکی از نمونه‌های بارز این میراث، مسیل یا گلال سیاه منصور است که در شرق دزفول واقع شده و بر روی آن بقایای پل‌بندی از دوره ساسانی به چشم می‌خورد. این پل‌بند، که به شکل چشمگیری سالم باقی مانده است، نشان می‌دهد که چگونه سازندگان آن با دانش و مهارت خود، آب را از ساحل غربی به کناره شرقی این رودخانه فصلی یعنی شهر جندی‌شاپور منتقل می‌کردند. همچنین، این نمونه‌ای از تلاش‌های باستانی برای مدیریت منابع آب و تأمین نیازهای کشاورزی منطقه است.

در سال‌های پیش از احداث شبکه آبیاری دز، کشاورزان این منطقه با مشقات فراوانی مواجه بودند و بهره‌برداری از آب برای کشاورزی بسیار دشوار بود. با ساخت این شبکه و تأسیس همزمان مرکز تحقیقات کشاورزی و دامپروری صفی‌آباد و سدهای مختلف، تحول عظیمی در میزان تولید محصولات زراعی و دامی ایجاد شد و ارزش نهاده آب به مراتب افزایش یافت. امروز، شبکه ۱۲۵ هزار هکتاری دز با آبیاری اراضی زراعی شهرهای دزفول، اندیمشک و شوش بیش از ۴۰ سال است که نقشی اساسی در شکوفایی کشاورزی منطقه شمال خوزستان ایفا می‌کند و رونق اقتصاد این منطقه را به همراه داشته است.

این نوشتار کوتاه، نگاهی به شرایط آبیاری سنتی و روند ساخت شبکه کهن دز و تأثیر آن بر اقتصاد کشاورزی منطقه شمال خوزستان دارد. آنچه که واضح است، وابستگی شدید اقتصاد این منطقه به صنعت کشاورزی و اهمیت بی‌بدیل این شبکه در حفظ و تقویت این وابستگی است. در حالی که ساخت دوباره شبکه‌ای به این وسعت و امکانات، هزینه‌های گزاف و سال‌ها زمان می‌طلبد، نگهداری از آن به مراتب ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است. با این حال، نگهداری مناسب از این شبکه و ضرورت اجرای پروژه‌های اساسی برای نوسازی و بازسازی آن بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود، چرا که استمرار حیات اقتصادی شمال خوزستان به همین شبکه آبیاری وابسته است.

فهرست مطالب

مقدمه
طرح سوال
فرضیه
روش تحقیق
سابقه تحقیق
تاریخچه کشاورزی استان خوزستان
تأثیر سدها بر فعالیت کشاورزی استان خوزستان
سد سازی و نابودی اکوسیستم طبیعی و کشاورزی
نابودی در کمین کشاورزی خوزستان
عدم تخصیص آب؛ وضعیت بحرانی کشاورزان
برنامه ریزی های بی نتیجه برای کشاورزان حوزه کرخه
وقتی کشاورزی فدای سد سازی می شود
نگرانی کشاورزان از عدم کشت، بیکاری جوانان
تبعات منفی ممنوعیت کشت برای کشاورزان
کشاورزی خوزستان نیازمند حمایت کشاورزان
سد دز و تغییر چهره کشاورزی خوزستان
طرح آب خیزداری
طرح آبیاری آزمایشی دز
پیشنهادات
نتیجه گیری
منابع و مأخذ