درمان یبوست با اسفرزه

درمان یبوست با اسفرزه

اسفرزه‏ با نام تجاری پسیلیوم جز بهترین ملین ها می باشد که از دیر باز جهت درمان یبوست مورد استفاده قرار گرفته است

درمان یبوست با اسفرزه

درمان یبوست با اسفرزهدر کتب فارسى «اسپرزه»، «اسفرزه»، «اسفیدش»، «اسفیوس»، «اسپغول» و «اسپغل» آمده است و در کتب طب سنتى با نامهاى «بنررقطونا» و «حشیشه البراغیث» و «اسپغول» و در آذربایجان قارنى یا رخ ذکر مى‏شود. به انگلیسى‏Psyllium ، Fleawort و Fleaseed گفته مى‏شود.
اسفرزه گیاهى است از خانواده بارهنگ ‏Plantaginaceae داراى گونه‏هاى مختلفى است که معروف‏ترین آنها که در طب سنتى به عنوان دارو مصرف گسترده‏اى دارد داراى نام علمى‏Plantago psyllium L . و مترادفهاى آن‏P .Psylla St .Lag . وP .sicula Pers . مى‏باشد. این‏گونه در نواحى گسترده‏اى در شمال ایران در دشت گرگان، در گیلان بین منجیل و پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بین چالوس و رشت و بعلاوه در لرستان، کردستان، بختیارى، اصفهان در ایلام، پشت‏کوه، مهران و در شوش و در فارس در تخت جمشید و لار و در کرمان نزدیک بم، مسجد سلیمان و بوشهر دیده مى‏شود. اسفرزه در هند در پنجاب و پیشاور مى‏روید.

مشخصات اسفرزه:
اسفرزه‏ گیاهى است یکساله و علفى کوتاه، بلندى آن 40- 10 سانتى‏متر است.
برگهاى اسفرزه باریک، دراز و نوک‏دار است که به‏طور گروهى از چند برگ از نقاط مختلف ساقه خارج مى‏شود. گلهاى اسفرزه به شکل خوشه‏هاى مدوّرى روى پایه‏هاى بلند در بالاى گیاه به رنگهاى سفید و سرخ و قرمز تیره ظاهر مى‏شود. دانه‏هاى آنکه معمولا به عنوان دارو بیشتر مستعمل است، خیلى ریز (حدود 1 میلى‏متر) و بسته به گونه اسفرزه به رنگهاى سفید، قرمز و سیاه و خیلى سخت است. در بازار معمولا مخلوطى از تخمهاى چندگونه مختلف به نام تخم اسفرزه یا پسیلیوم فروخته مى‏شود.
از نظر ترکیبات شیمیایى در اسفرزه گلوکوزید اوکوبین یافت مى‏شود.
خواص اسفرزه:
در هند از تخم اسفرزه بعنوان مبرّد و خنک‏کننده، مدّر و در مواردى که غشاهاى مخاطى گوارشى روده‏ها و همچنین مخاطهاى مجارى ادرار و تناسلى ملتهب شده باشد، مصرف مى‏شود. اسفرزه در موارد یبوست و دیسانترى و اسهال ساده نیز تجویز مى‏شود.
تخم اسفرزه یا اسپرزه از نظر حکماى طب سنتى ایران سردتر است و معتقدند که نوع سفید رنگ آن مرغوبتر و داراى خواص بیشترى است و بخصوص وقتى که کاملا رسیده و پر باشد و در آب ته‏نشین شود. اسفرزه دانه‏اى است لعاب‏زا و خوردن لعاب اسفرزه موجب تسکین حرارت و تشنگى مى‏باشد و براى تبهاى گرم، غلیان خون و ناراحتى و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع یبوست روده‏ها که منشاء آن علل صفراوى یا عوارض حاصله از خوردن داروهاى گرم باشد، بسیار مفید است.
در تمام موارد فوق لعاب اسفرزه به تنهایى و یا مخلوط با روغن بادام شیرین خورده مى‏شود. در استعمال خارجى ضماد لعاب اسپرزه مخلوط با سرکه و روغن گل سرخ براى تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمها بخصوص ورمهاى پشت‏گوش نافع است و ضماد کوبیده اسفرزه با گلاب براى تسکین سردرد و یا روغن بنفشه براى تسکین سردردهاى گرم و رفع خشکى دماغ و اعصاب نافع است و همچنین اسفرزه براى رشد و نرم کردن مو و جلوگیرى از دو تا شدن تارهاى مو بسیار مفید است. در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پى‏درپى تکرار شود.
اگر ۱۲- ۱۰ گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و با شکر و با سکنجبین خورده شود براى لینت مزاج بسیار مفید است و نوعى ملیّن مى‏باشد. دم کرده آن براى تسکین درد سینه نافع است. در اروپا لعاب تخم‏ اسفرزه را به‏طور کحل به چشم مى‏مالند، بسیار مفید است.
توجه شود که در استعمال داخلى هیچ‏گاه نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه کوبیده شده موجب سرد شدن بدن و تخدیر و تنگى نفس و آشفتگى و سرانجام منجر به غشى و توقف نبض و پس از مدتى احتمالا منجر به مرگ مى‏شود. در این قبیل مسمومیتهاى ناشى از خوردن اشتباهى اسفرزه باید فورا به پزشک مراجعه کرد و تا رسیدن به پزشک باید موجبات برگرداندن و استفراغ آن را با خوردن داروهاى قى‏آور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها فراهم نمود.
گونه‏هاى دیگر از این خانواده که از نظر خواص کم‏وبیش مشابه اسفرزه هستند، به شرح زیر مى‏باشند.
۱٫Plantago ramosa (Gilib .) Asch .، این‏گونه در سواحل شنى غازیان مى‏روید و معمولا این گیاه با تخم اسفرزه مخلوط و فروخته مى‏شود.
۲٫Plantago ovata Forsk .، گیاهى است یکساله با ساقه لخت کوتاه کمى پوشیده از کرک، کپسول میوه آن با خانه‏هایى که در هر خانه یک دانه قرار دارد.
نامهاى محلى این‏گونه در بلوچستان «خاردانیچک»، «ایسابغول»، «شکم‏پاره» و «سنگ‏پاره» مى‏باشد. این گیاه در رستم‏آباد و بین رستم‏آباد و رودبار، در اهواز، شوشتر، جزیره هرمز و در بلوچستان دیده مى‏شود.
به هندى این گیاه را «ایسپغول» و در بمبئى «ایسابغول» نامند.
از نظر ترکیبات شیمیایى دانه اسفرزه لعاب فراوان دارد و بعلاوه داراى ۱۶۸/ ۰ درصد هولوزید پلانتئوز است. از نظر خواص مشابه اسفرزه است و مانند اسفرزه در همان موارد مصرف مى‏شود.
۳٫Plantago amplexicaulis Cav .. این گیاه یکساله است و تقریبا بدون ساقه است و برگهاى آن پوشیده از کرک مى‏باشد. در کپسول میوه آن در هر خانه دو عدد دانه است. در ایران در بوشهر در دالکى با نام محلى «دانیچ» دیده مى‏شود و در شوش و در بلوچستان نیز با نام محلى «دانیچ» و در سواحل شنى بندرعباس دیده مى‏شود. این گونه نیز در هند به زبان اردو «ایسپغول» نامیده مى‏شود و مشابه اسفرزه مورد توجه است و در موارد تبهاى نوبه و ناراحتى‏هاى ریوى از آن مى‏خورند و در موارد ورم ملتحمه از آن به چشم مى‏مالند.
مؤلف فلورا ایرانیکا معتقد است که در ایران دو تحت گونه یکى با نام گونه اصلى و دیگرى به نام‏P .amplexicaulis sub bauphula (Edg .) Rech . در مناطق غربى و جنوبى ایران یافت مى‏شود.
سایر تحقیقات و بررسى‏هایى که در مورد اسفرزه در جهان به عمل آمده است.
در امریکا اگر با مردم ازPsillium صحبت کنید غالبا ابرو درهم کشیده و اظهار بى‏اطلاعى مى‏کنند ولى اگر یکى از اسامى تجارتى داروهاى ملیّن مثلاMetamucil را نام ببرید همه مى‏گویند بله بله خیلى خوب است، ملیّن خوبى است. اسفرزه که معمولا به دانه‏ها یا تخم‏هاى گیاه گفته مى‏شود، دانه بسیار سختى است که تقریبا در غالب مناطق مى‏روید و مردم آن را مى‏شناسند. در ردیف مفیدترین و مؤثرترین و بى‏ضررترین و در عین حال ملایم‏ترین ملیّنهاى گیاهى است که از قرنها پیش براى لینت مزاج تجویز مى‏شده است ولى تحقیقات جدید نشان مى‏دهد که دانه‏هاى گیاه اسفرزه براى کاهش کلسترول نیز اثر محسوسى دارد. این گیاه را در برخى مناطق امریکا پلانتن‏ نیز مى‏گویند و این نام از جنس آن‏Plantago گرفته شده است ولى باید توجه کرد که در امریکا به موز نیز در برخى مناطق به جاى بانان‏Plantain مى‏گویند در صورتى که نام علمى موزMusa Paradisiaca است درحالى‏که اسفرزه‏Plantago psyllium مى‏باشد.
طى قرنها در طب سنتى چین و در مکتب آیوروداى هند، پزشکان تخم و برگ گونه‏هاى اسفرزه را که در آسیا مى‏رویند براى درمان اسهال، یبوست، بواسیر و مسائل مجارى ادرار و اخیرا براى کاهش فشار خون تجویز مى‏کرده‏اند.
اسفرزه در قرن شانزدهم در طب سنتى اروپا وارد شد و براى رفع اسهال و یبوست تجویز مى‏شده است. در قرن هفدهم کارشناس گیاه‏درمانى انگلیسى به نام‏Nicholas culpeper تخم اسفرزه را براى رفع التهابها، ورمها، نقرس، بواسیر و زخم پستان در مادران شیرده تجویز مى‏کرده است. پزشکان اروپایى تا حدودى اسفرزه را به عنوان یک گیاه درمانى مفید مى‏شناختند ولى تا جنگ بین‏الملل اول مصرف آن در اروپا چندان گسترده نبود، در حال حاضر اسفرزه یکى از معروف‏ترین و معمولى‏ترین‏ ملین گیاهى در امریکا و در برخى مناطق اروپاست و جزء فعّال و اصلى را در ساخت متاموسیل‏ ، فایبرال‏ ، هایدروسیل‏ ، افرسیلیوم‏ ، پرودوسیل‏ و وى‏لاکس‏ که داروهاى ترکیبى تجارتى ملیّن هستند، تشکیل مى‏دهد.
شفابخشى با اسفرزه‏:
در حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسفرزه را یک ماده جاذب آب تشکیل مى‏دهد که موسیلاژ نامیده مى‏شود و پس از خیس شدن و جذب آب لعاب مى‏دهد، همین‏که دانه اسفرزه با آب آغشته شد در حدود 10 برابر حجم خودش متورم مى‏شود و به شکل لعابى ژلاتینى درمى‏آید و این لعاب است که منشاء شفابخشى آن در موارد اسهال و یبوست مى‏باشد.
اثر اسفرزه در اسهال‏
دانه اسفرزه آب زیادى موجود در روده را جذب کرده و موجب مى‏شود که مدفوع به شکل قالبى و منسجم درآمده و خارج شود.
درمان یبوست با اسفرزه
خاصیت اسفرزه در قالبى کردن و انسجام مدفوع موجب مى‏شود که حجم مدفوع افزایش یابد و مدفوع حجیم شده به دیواره کولون فشار آورده و حرکت دودى شکل آن را تحریک نماید. در برخى موارد که مدفوع بسیار سخت و خشک است و عبور آن از کولون دردناک مى‏باشد خاصیت جذب آب اسفرزه، دانسیتئه مدفوع را کاهش داده و لعاب آن جدار کولون را لیز کرده و باعث مى‏شود که مدفوع خارج شود.
پژوهشهاى دانشمندان نشان مى‏دهد که یک قاشق مربّاخورى تخم اسفرزه که 3 بار در روز خورده شود و هربار اقلا دو لیوان آب ولرم با اسفرزه نوشیده شود، اثر محسوسى در تخلیه و رفع یبوست دارد.
اسفرزه و درمان بواسیر
طبق گزارشى که درباره بیمارى‏هاى کولون و رکتوم منتشر شده است، اسفرزه در مورد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزى بواسیر نیز مفید است.

منبع:
میر حیدر، حسین، معارف گیاهى، ۸جلد، دفتر نشر فرهنگ اسلامى – تهران، چاپ: هفتم، 1385 ه.ش



مطالب مرتبط